Aktualności

Lateralizacja rzepki – kiedy ból kolana to coś więcej niż przeciążenie?

Lateralizacja rzepki to zaburzenie osiowego ustawienia rzepki, polegające na jej przemieszczeniu w kierunku bocznym względem bruzdy międzykłykciowej kości udowej. W warunkach prawidłowych rzepka porusza się w osi stawu rzepkowo-udowego, zapewniając efektywne przenoszenie sił mięśnia czworogłowego uda na podudzie. Odchylenie od tej osi prowadzi do nierównomiernego rozkładu obciążeń, co może skutkować przeciążeniem bocznej części stawu oraz przyspieszonym zużyciem chrząstki stawowej .

Jakie są przyczyny bocznego przemieszczenia rzepki?

Lateralizacja rzepki, czyli jej przesunięcie w kierunku bocznym względem osi anatomicznej, jest zjawiskiem złożonym, które wynika z nieprawidłowej biomechaniki stawu rzepkowo-udowego. Może mieć charakter pierwotny (wrodzony) lub wtórny (nabyty) i zwykle rozwija się na skutek działania wielu czynników jednocześnie.

Do najczęstszych przyczyn bocznego przemieszczenia rzepki należą:

• Wady anatomiczne kończyny dolnej – do lateralizacji predysponuje koślawość kolan, płaskostopie oraz nieprawidłowe ustawienie osi kończyny dolnej, które powoduje zwiększoną siłę odciągającą rzepkę ku bokowi podczas zgięcia kolana.
• Dysplazja bloczka kości udowej – niewykształcenie lub spłycenie rowka, w którym powinna poruszać się rzepka, sprawia, że staje się ona bardziej podatna na przemieszczenie boczne, nawet przy fizjologicznych ruchach.
• Osłabienie mięśnia obszernego przyśrodkowego uda – to jeden z głównych mięśni odpowiedzialnych za przyśrodkowe prowadzenie rzepki. Jego niedostateczna aktywność lub atrofia powoduje brak równowagi mięśniowej i przewagę sił bocznych.
• Dominacja mięśni bocznych uda i napięcie pasma biodrowo-piszczelowego – nadmierne napięcie mięśnia obszernego bocznego oraz pasma biodrowo-piszczelowego może ciągnąć rzepkę na zewnątrz i destabilizować jej ustawienie.
• Nadmierna ruchomość stawowa (hipermobilność) – obecna w takich jednostkach jak zespół Ehlersa-Danlosa czy zespół hipermobilności stawowej, powoduje osłabienie aparatu więzadłowego i zwiększoną podatność na zwichnięcia lub podwichnięcia rzepki.
• Urazy mechaniczne – bezpośrednie uderzenia w boczną część kolana, upadki lub nagłe skręty mogą prowadzić do uszkodzenia struktur stabilizujących rzepkę, takich jak więzadło rzepkowo-udowe przyśrodkowe (MPFL), co skutkuje jej bocznym przemieszczeniem.
• Nieprawidłowe wzorce ruchowe i przeciążenia – niewłaściwa technika ruchu, szczególnie przy ćwiczeniach zgięcia kolana, oraz długotrwałe przeciążanie stawu kolanowego (np. u biegaczy czy kolarzy) mogą stopniowo prowadzić do lateralizacji.

Rozpoznanie przyczyny lateralizacji rzepki jest kluczowe dla skutecznego leczenia – zarówno zachowawczego, jak i operacyjnego – ponieważ tylko podejście przyczynowe pozwala uniknąć nawrotów i trwałych zaburzeń biomechaniki stawu kolanowego.

Lateralizacja rzepki – jakie objawy mogą na nią wskazywać?

Lateralizacja rzepki nie zawsze daje objawy w początkowej fazie, jednak w miarę postępu zaburzenia dochodzi do przeciążeń stawu rzepkowo-udowego, co prowadzi do dolegliwości bólowych i funkcjonalnych. Objawy te mogą mieć charakter przewlekły lub nawracający, a ich nasilenie często zależy od poziomu aktywności fizycznej pacjenta oraz stopnia przemieszczenia rzepki.

Do najczęstszych objawów wskazujących na lateralizację rzepki należą:

• Ból w przedniej części kolana – odczuwany głównie przy zginaniu i prostowaniu kończyny dolnej, szczególnie podczas wchodzenia po schodach, wstawania z pozycji siedzącej lub kucania. Ból ma zwykle charakter mechanicznopochodny i wiąże się z przeciążeniem chrząstki stawowej.
• Uczucie przeskakiwania lub tarcia pod rzepką – pojawia się podczas ruchu w stawie kolanowym i wynika z nierównomiernego kontaktu powierzchni stawowych rzepki i kości udowej. Może być słyszalne jako chrzęst lub „klikanie”.
• Niestabilność kolana – pacjent może odczuwać, że kolano „ucieka” na bok lub że rzepka się przesuwa, szczególnie w czasie szybkich zmian kierunku, obrotów ciała lub przy obciążeniu jednej nogi.
• Zaczerwienienie, obrzęk i tkliwość w obrębie rzepki – te objawy występują najczęściej po wysiłku fizycznym i są związane z miejscowym stanem zapalnym w obrębie stawu rzepkowo-udowego.
• Trudności z utrzymaniem pozycji siedzącej z ugiętymi kolanami przez dłuższy czas – tzw. „ból kinomana” (theater sign), który objawia się narastającym dyskomfortem lub bólem w kolanie po długim siedzeniu z ugiętą kończyną.
• Zaburzenia osi kolana widoczne gołym okiem – w niektórych przypadkach pacjenci mogą zaobserwować, że rzepka ustawia się nienaturalnie bocznie w stosunku do linii uda i podudzia.

Pojawienie się powyższych objawów, zwłaszcza w połączeniu z historią urazu lub nasileniem dolegliwości podczas aktywności fizycznej, powinno skłonić do konsultacji ortopedycznej i przeprowadzenia odpowiednich badań diagnostycznych w celu potwierdzenia lub wykluczenia lateralizacji rzepki. Wczesna interwencja może zapobiec przewlekłym powikłaniom i trwałym zmianom w strukturze stawu.

Jak diagnozuje się lateralizację rzepki?

Diagnostyka lateralizacji rzepki opiera się na dokładnym wywiadzie, badaniu fizykalnym oraz badaniach obrazowych. Podczas badania klinicznego ocenia się ustawienie rzepki, jej ruchomość oraz obecność bólu przy określonych ruchach. Badania obrazowe, takie jak zdjęcia rentgenowskie w projekcjach osiowych, rezonans magnetyczny czy tomografia komputerowa, pozwalają na ocenę stopnia przemieszczenia rzepki oraz ewentualnych uszkodzeń struktur stawu rzepkowo-udowego.

Lateralizacja rzepki – jakie są metody leczenia?

Leczenie lateralizacji rzepki zależy od wielu czynników, takich jak stopień przemieszczenia, nasilenie objawów, obecność towarzyszących uszkodzeń oraz poziom aktywności fizycznej pacjenta. W większości przypadków leczenie rozpoczyna się od postępowania zachowawczego, którego celem jest przywrócenie prawidłowej biomechaniki stawu rzepkowo-udowego. Kluczowym elementem terapii jest fizjoterapia, ukierunkowana na wzmocnienie mięśnia obszerniego przyśrodkowego uda, który odgrywa kluczową rolę w centrowaniu rzepki w bruździe międzykłykciowej. Równocześnie konieczne może być rozciąganie struktur mięśniowo-powięziowych po stronie bocznej uda, takich jak pasmo biodrowo-piszczelowe, których napięcie nasila tendencję do bocznego przemieszczenia rzepki.

Dodatkowo stosuje się techniki manualne i terapię tkanek miękkich, a także stabilizację dynamiczną z wykorzystaniem tapingu lub ortez wspomagających ustawienie rzepki. W przypadku przewlekłych objawów bólowych lub epizodów zwichnięć pomocna może być farmakoterapia czy fizykoterapia w celu opanowania stanu zapalnego i zmniejszenia dolegliwości bólowych. W sytuacjach, gdy leczenie zachowawcze nie przynosi efektów, a lateralizacja jest znaczna, rozważa się leczenie operacyjne. Jedną z najczęściej wykonywanych procedur jest rekonstrukcja więzadła rzepkowo-udowego przyśrodkowego (MPFL), które odpowiada za stabilizację rzepki w kierunku przyśrodkowym. W przypadkach ze współistniejącymi wadami anatomicznymi może być konieczne przeprowadzenie osteotomii korekcyjnej guzowatości kości piszczelowej lub plastyki bloczka udowego. Każdy przypadek wymaga indywidualnej oceny, a optymalna strategia terapeutyczna powinna być dobrana przez ortopedę we współpracy z fizjoterapeutą, z uwzględnieniem potrzeb i możliwości pacjenta.

Czy można zapobiec lateralizacji rzepki?

Lateralizacji rzepki nie zawsze da się całkowicie uniknąć – zwłaszcza gdy jest ona uwarunkowana anatomicznie – jednak w wielu przypadkach możliwe jest skuteczne ograniczenie ryzyka jej wystąpienia lub postępu deformacji. Kluczowe znaczenie ma tu świadoma profilaktyka i regularna dbałość o prawidłową biomechanikę stawu kolanowego.

Do najważniejszych działań profilaktycznych należą:

• Regularne ćwiczenia wzmacniające mięśnie uda – szczególnie mięsień obszerny przyśrodkowy, który stabilizuje rzepkę od strony przyśrodkowej i zapobiega jej bocznemu „uciekaniu” podczas zgięcia i wyprostu kolana.
• Rozciąganie struktur bocznych uda – napięcie pasma biodrowo-piszczelowego czy mięśnia obszernego bocznego może zwiększać siłę działającą na rzepkę w kierunku zewnętrznym, dlatego ważne jest utrzymanie ich elastyczności.
• Prawidłowa technika ćwiczeń i ruchów funkcjonalnych – nauka właściwej mechaniki ruchu, zwłaszcza przy przysiadach, wchodzeniu po schodach, bieganiu czy jeździe na rowerze, pozwala ograniczyć niekorzystne przeciążenia stawu rzepkowo-udowego.
• Unikanie nadmiernych przeciążeń kolan – szczególnie u osób z predyspozycjami anatomicznymi, np. koślawością kolan lub płaskostopiem. W ich przypadku warto rozważyć wcześniejszą konsultację ortopedyczną i stosowanie indywidualnych wkładek ortopedycznych.
• Noszenie odpowiedniego obuwia – dobrze dobrane buty z odpowiednią stabilizacją stopy pomagają utrzymać prawidłową oś kończyny dolnej, co ma znaczenie w profilaktyce przeciążeń stawu kolanowego.
• Wczesne reagowanie na pierwsze objawy – ból przedniego przedziału kolana, trzeszczenie czy uczucie niestabilności powinny być zawsze sygnałem do konsultacji z lekarzem lub fizjoterapeutą. Wczesna interwencja może zapobiec rozwinięciu się przewlekłych zmian.

Świadoma profilaktyka, szczególnie u osób aktywnych fizycznie lub z grup ryzyka, odgrywa istotną rolę w zapobieganiu nie tylko lateralizacji rzepki, ale także wtórnym zmianom przeciążeniowym i bólowym w stawie kolanowym.